सहभागितामूलक विकास भन्नाले त्यस्तो दृष्टिकोणलाई बुझाउँछ जहाँ सरोकारवालाहरू नै (विशेष गरी नीति/परियोजनाबाट प्रभावित भएकाहरू/हुनेहरु) यसको योजना, कार्यान्वयन र मूल्याङ्कनमा सक्रिय रूपमा संलग्न हुन्छन्। यस दृष्टिकोणले समुदाय र व्यक्तिहरूलाई उनीहरूको आवाज सुनिएको, उनीहरूको प्राथमिकताहरू विचार गरीएको र उनीहरूलाई प्रभाव पार्ने निर्णय प्रक्रियाहरूमा उनीहरूको भूमिका रहेको सुनिश्चित गरेर सशक्त बनाउने लक्ष्य राख्छ। सहभागितामूलक विकासका मुख्य सिद्धान्तहरूमा समावेशीता, पारदर्शिता, जवाफदेहिता र स्थानीय ज्ञान र विशेषज्ञताको प्रवर्द्धन गर्नु हो । यसले प्रायः दिगो र स्थानीय रूपमा उपयुक्त विकास परिणामहरू प्राप्त गर्न सरकार, गैर-सरकारी संस्थाहरू (एनजीओहरू), सामुदायिक समूहहरू र अन्य सरोकारवालाहरू बीचको साझेदारी निर्माण गराउँदछ। सहभागितामूलक विकास अभ्यासका उदाहरणहरूमा सहभागितामूलक बजेट, समुदाय-संचालित विकास परियोजनाहरू र नीति निर्माणमा परामर्शमूलक निर्णय प्रक्रियाहरू (consultative decision-making processes in policy formulation) आदि हुन् ।
सहभागितामूलक विकासको महत्व
दिगो विकास प्रवर्द्धन
सहभागितामूलक विकासले विकास परियोजनाहरू स्थानीय समुदायको वास्तविक आवश्यकता र प्राथमिकताहरू अनुसार रहेको र यसले दिगो र दीर्घकालीन परिणामहरू निकाल्ने कुराको सुनिश्चितता प्रदान गर्दछ।
लोकतान्त्रिक शासनको सुदृढीकरण
निर्णय प्रक्रियामा नागरिकहरूलाई सहभागी बनाएर सहभागितामूलक दृष्टिकोणले लोकतान्त्रिक शासनलाई बलियो बनाउँछ र नागरिकहरूलाई थप सक्रिय र सचेत बनाउँछ।
सामाजिक असमानता सम्बोधन
सहभागितामूलक विकासले सीमान्तकृत र जोखिममा परेका समूहहरूलाई राज्यको निर्णय प्रक्रियाको मूलधारमा समावेश गर्ने, सामाजिक असमानताहरूलाई सम्बोधन गर्ने र सामाजिक न्याय प्रवर्द्धन गर्ने गर्दछ।
परिवर्तनसँग अनुकूलन
आफ्नो विकासमा सक्रिय रूपमा आफै संलग्न समुदायहरू विकाससंगै आउने वातावरणीय सङ्कट वा आर्थिक परिवर्तन र अन्य चुनौतीहरूसँग राम्रोगरी अनुकूलन गर्न सक्तछन।।
सहभागितामूलक विकासका फाइदाहरू
सशक्तिकरण (Empowerment)
स्थानीय स्वामित्व (Local Ownership): सहभागितामूलक विकासले समुदायहरूलाई प्रत्यक्ष रूपमा निर्णय प्रक्रियामा समावेश गरेर सशक्त बनाउँछ, जसले स्थानीय समुदायहरुमा स्वामित्व र जिम्मेवारीको भावनालाई बढावा दिन्छ।
क्षमता निर्माण (Capacity Building): यसले स्थानीय समुदायको सीप, ज्ञान र आत्मविश्वास बढाएर आफ्नै विकास व्यवस्थापन गर्नको लागि क्षमता निर्माण गर्न मद्दत गर्छ।
सान्दर्भिकता र स्थिरता (Relevance and Sustainability)
विशिष्ट-सन्दर्भ समाधानहरू (Context-Specific Solutions): स्थानीय समुदायहरूलाई संलग्न गर्दा विकास परियोजनाहरू जनताको विशिष्ट आवश्यकता, प्राथमिकताहरू, र सांस्कृतिक सन्दर्भहरू अनुरूप हुने सम्भावना बढी हुन्छ, जसले थप सान्दर्भिक र प्रभावकारी परिणामहरू निम्त्याउँछ।
दिगोपन (Sustainability): सामुदायिक सहभागितामा डिजाइन र कार्यान्वयन गरिएका परियोजनाहरू दिगो हुन्छन किनभने तिनीहरूले जनताको वास्तविक आवश्यकता र प्राथमिकताहरू प्रतिबिम्बित गर्छन् र समुदाय बाहिरको सहयोग बन्द भैसकेपछि समुदाय आफैंले सो आयोजनालाई निरन्तरता दिन सक्तछन ।
सामाजिक एकता (Social Cohesion)
समावेशी विकास (Inclusive Development): यसले सीमान्तकृत समूहहरू लगायत समाजका सबै खण्डहरूको विकास प्रक्रियामा सहभागिता छ भन्ने सुनिश्चित गरेर समावेशीतालाई बढावा दिन्छ, जसले थप न्यायोचित परिणामहरू ल्याउन सक्छ।
द्वन्द्व रोकथाम (Conflict Prevention): सबै सरोकारवालाहरूलाई समावेश गरेर सहभागितामूलक दृष्टिकोणले द्वन्द्व रोक्न र विकास पहलहरूमा सहमति निर्माण गर्न मद्दत गर्छ।
पारदर्शिता र जवाफदेहिता (Transparency and Accountability)
सुधारिएको शासन (Improved Governance): सहभागितामूलक विकासले आयोजनाहरूको अनुगमन र मूल्याङ्कनमा सामुदायिक सदस्यहरूलाई संलग्न गराएर पारदर्शिता र जवाफदेहितालाई बढावा दिन्छ, भ्रष्टाचार र खराब व्यवस्थापनको सम्भावनालाई कम गर्छ।
सहभागितामूलक विकासका बेफाइदाहरु
समय धेरै लाग्ने (Time-Consuming)
लामो प्रक्रियाहरू (Lengthy Processes): सहभागितामूलक प्रक्रियाहरुको योजना बनाउन र कार्यान्वयनको लागि बढी समय चाहिन्छ, किनकि तिनीहरूमा व्यापक परामर्श, छलफल र सहमति-निर्माण गर्नुपर्ने हुनजान्छ, यसले समग्र परियोजनाको समयावधिनै लम्बिन सक्दछ।
थप स्रोतसाधनहरुको आवश्यकता (Resource-Intensive)
उच्च लागत (Higher Costs): समुदायहरूको सार्थक सहभागिताको लागि थप वित्तीय, मानव र प्राविधिक स्रोतहरू आवश्यक पर्दछ।
निर्णय प्रक्रियामा जटिलता (Complexity in Decision-Making)
विविध रुचिहरू (Diverse Interests): समुदाय भित्र विभिन्न चासो र दृष्टिकोणहरू व्यवस्थापन गर्न चुनौतीपूर्ण हुन सक्छ, जसले सम्भावित द्वन्द्व वा सहमतिमा पुग्न कठिनाइहरू निम्त्याउन सक्छ।
शक्ति गतिशीलता (Power Dynamics): समुदायका विविध व्यक्ति/गुटहरुबीच कसले प्रक्रियामा सक्रिय भाग लिने र कसको आवाज सुनिने भन्ने कुरामा कुन व्यक्ति/गुट बढी शक्तिशाली छ भन्ने कुरा भन्ने कुराले प्रभाव पार्न सक्छ, यसले सम्भावित रूपमा असमानताहरूलाई सम्बोधन गर्नुको सट्टा बलियो बनाउँछ।
सहभागिताको गुणस्तर (Quality of Participation)
सांकेतिकवाद (Tokenism): सहभागिता सतही वा देखाउन मात्र गरिएको हुनसक्छ, जहाँ सामुदायिक संलग्नता केवल देखाउनका लागि गरिन्छ र यस्तो सहभागिताले समग्रमा संस्था/राज्यलाई फाइदा गर्दैन।
सीमित क्षमता (Limited Capacity): कतिपय अवस्थामा, समुदायहरूमा प्रभावकारी रूपमा सहभागी हुने ज्ञान वा क्षमताको कमी हुन सक्छ, जसले गर्दा राम्ररी जानकारी नभएका वा हानिकारक निर्णयहरू हुन सक्छन्।
