विकासको अवधारणा
विकास भन्नाले सामान्यतया समाज भित्रका मानिसहरुको जीवनस्तर, आर्थिक समृद्धि, सामाजिक कल्याण र समग्र जीवनको गुणस्तर सुधार गर्ने प्रक्रियालाई जनाउँछ। विकास भनेको आर्थिक वृद्धि वा भौतिक समृद्धि मात्र होइन मानव क्षमता अभिवृद्धि, अवसर विस्तार र दिगो अभ्यासलाई प्रवर्द्धन गर्नु पनि हो । यसले आर्थिक वृद्धि, सामाजिक प्रगति, प्राविधिक विकास, वातावरणीय दिगोपन र राजनीतिक स्थिरता जस्ता विभिन्न पक्षहरूलाई समेट्छ। विकास विभिन्न स्तरहरूमा हुन सक्छ – व्यक्तिगत, सामुदायिक, क्षेत्रीय वा राष्ट्रिय र यसलाई प्रति व्यक्ति जीडीपी, साक्षरता दर, औसत आयु, स्वास्थ्य सेवा र शिक्षामा पहुँच, पूर्वाधार विकास, र वातावरणीय दिगोपन जस्ता सूचकहरू मार्फत मापन गर्न सकिन्छ।
विकासका नविनतम उपागमहरु
विश्वव्यापी चुनौतीहरूको जटिलता र अन्तरसम्बन्धलाई सम्बोधन गर्न विकासका बिभिन्न दृष्टिकोणहरू विकसित भएका छन्। यस मध्य केही प्रमुख प्रवृत्ति र दृष्टिकोणहरू समावेश छन्:
- दिगो विकास (Sustainable Development): दिगो विकास भनेको भावी पुस्ताको आवश्यकताहरू पूरा गर्ने क्षमतामा सम्झौता नगरी वर्तमानका आवश्यकताहरू पूरा गर्न खोज्ने अवधारणा हो। यसले समतामूलक, समावेशी र वातावरणीय रूपमा उत्तरदायी विकास हासिल गर्न आर्थिक, सामाजिक र वातावरणीय विचारहरूलाई एकीकृत गर्दछ। संयुक्त राष्ट्र संघले सन् 2015 मा अपनाएको दिगो विकास लक्ष्यहरूले सन् 2030 सम्म विश्वव्यापी विकास प्रयासहरूको (global development efforts until 2030) लागि एक व्यापक रूपरेखा (comprehensive framework) प्रदान गर्दछ । दिगो विकास लक्ष्यले १७ भिन्न क्षेत्रगत लक्ष्य लिएको छ, जस्तै गरिबी उन्मूलन (poverty eradication), भोकमारिको अन्त्य, स्वस्थ र समुन्नत समाज, गुणस्तारीय शिक्षा, लैङ्गिक समानता, स्वच्छ पानी र सरसफाइ, स्वच्छ उर्जामा सहज पहुँच (affordable and clean energy), मर्यादित रोजगार तथा आर्थिक वृद्धि (decent work and economic growth), उद्योग पुर्वाधार र नवीन सिर्जना, असमानता न्युनीकरण, दिगो शहर र समुदायहरु, जिम्मेवारपुर्ण उपभोग तथा उत्पादन, जलवायु परिवर्तनमा तत्काल पहल, जलमुनिको जैविक विविधताको संरक्षण, जमिनमाथिको जैविक विविधताको संरक्षण, शान्ति, न्याय र सशक्त निकाय, लक्ष्य प्राप्तिका लागि साझेदारी।
- मानव विकास दृष्टिकोण (Human Development Approach): यो दृष्टिकोणले मानिसहरूको क्षमता र उनीहरूलाई मूल्यवान जीवन जिउने अवसरहरू सुधार गर्न जोड दिन्छ। यसले विकासलाई आर्थिक वृद्धिको हिसाबले मात्र मापन गर्ने नभई शिक्षा, स्वास्थ्य, लैङ्गिक समानता र राजनीतिक स्वतन्त्रता जस्ता सूचकहरू समावेश गर्दछ। मानव विकास सूचकांक (HDI) यस दृष्टिकोणमा व्यापक रूपमा प्रयोग हुने मेट्रिक हो।
- समावेशी विकास (Inclusive Development): समाजका सबै सदस्यहरूद्वारा विकासका फाइदाहरू बाँडफाँड हुने कुरा सुनिश्चित गर्ने महत्त्वलाई स्वीकार गर्दै समावेशी विकास असमानता घटाउन र सामाजिक समावेशीकरणलाई प्रवर्द्धन गर्नमा केन्द्रित हुन्छ। यसमा महिला, जातीय अल्पसंख्यक, अपाङ्गता भएका व्यक्तिहरू र गरिबहरू जस्ता सीमान्तकृत समूहहरूलाई लक्षित गर्ने नीति र कार्यक्रमहरू समावेश गरिन्छ।
- लचिलोपन र अनुकूलन (Resilience and Adaptation) सहितको विकास: प्राकृतिक प्रकोप, जलवायु परिवर्तन र अन्य प्रकोपहरूको बढ्दो आवृत्ति र तीव्रता (frequency and intensity of natural disasters)सँगै लचिलोपन र अनुकूलन विकास प्रयासहरूको अभिन्न अंग बनेको छ। यसले व्यक्तिगत, सामुदायिक र संस्थागत स्तरहरू(individual, community, and institutional levels) मा धक्का र तनावहरू सामना गर्न र पुर्वावस्थाको पुन: प्राप्तिका लागि लचिलो विकासलाई जोड दिन्छ।
- प्रविधि र नवप्रवर्तन (Technology and Innovation) मुखी विकास : प्रविधि र नवप्रवर्तनको विकासले विकासको गतिलाई बढाउन महत्त्वपूर्ण भूमिका खेल्छ। यसमा शिक्षा, स्वास्थ्य सेवा, र वित्तीय सेवाहरूमा सूचना र सञ्चार प्रविधिहरू (ICTs) को प्रयोग गरि पहुँच सुधार (improving access) का साथै नवीकरणीय ऊर्जा, कृषि र पूर्वाधारमा नवप्रवर्तन तथा आविष्कारहरू समाविष्ट गरिन्छ।
- साझेदारी र सहयोग (Partnerships and Cooperation): जटिल विकास चुनौतीहरूलाई सम्बोधन गर्न प्रायः सरकार, नागरिक समाज, निजी क्षेत्र र अन्तर्राष्ट्रिय संस्थाहरू बीचको सहकार्य आवश्यक हुन्छ। साझेदारी र सहयोगले साझा विकास लक्ष्यहरू प्राप्त गर्न ज्ञान बाँडफाँड, स्रोत परिचालन र सामूहिक कार्यलाई सहज बनाउँछ।
निष्कर्ष
यी दृष्टिकोण/उपागमहरुले विकासको बहुआयामिक प्रकृतिको व्यापक मान्यता (multidimensional nature of development) र अन्तरसम्बन्धित चुनौतीहरू (interconnected challenges) लाई सम्बोधन गर्न र सबैका लागि दिगो विकासलाई प्रवर्द्धन गर्न विहङ्गम एकीकृत रणनीतिहरू (holistic, integrated strategies)को आवश्यकतालाई प्रतिबिम्बित गर्दछ।
