समावेशी विकास भनेको के हो ?
समावेशी विकास भनेको राष्ट्रको समग्र आर्थिक बृद्धि मात्र नभई यसको वितरणात्मक प्रभावलाई समेत जोड दिने अवधारणा हो, जसले विकासका फाइदाहरू समाजका विभिन्न समुदायमा समान रूपमा बाँडफाँड हुने सुनिश्चित गर्दछ। यसले सीमान्तकृत समुदाय, महिला, युवा र अपाङ्गता भएका व्यक्तिहरू लगायत विभिन्न समूहहरू बीचको आय, सम्पत्ति र अवसरहरूमा रहेको असमानतालाई कम गर्ने लक्ष्य राखेको हुन्छ।
समावेशी विकासले सबैका लागि आफ्नो कल्याण र जीवनस्तरमा सुधार गर्ने अवसरहरू सिर्जना गर्ने लक्ष्य राख्छ, जसले गर्दा समग्रमा अझ स्थिर र समृद्ध समाजलाई निर्माण हुन पुग्दछ । यसले मानव विकास र जीवनको गुणस्तर पहिल्याउनका लागि कुल ग्राह्यस्थ उत्पादन वृद्धि भन्दा उन्नत सूचकहरु समेटदछ। समावेशी विकास हासिल गर्नका लागि संरचनात्मक असमानताहरूलाई सम्बोधन गर्ने र स्थानीय एवं विश्वव्यापी दुवै तहमा समावेशी आर्थिक विकासलाई प्रवर्द्धन गर्ने व्यापक नीति र रणनीतिहरू आवश्यक पर्दछ।
समावेशी विकासका मुख्य विशेषताहरू
-
समता (Equity)
समताले आय, सम्पत्ति र अवसरहरूमा असमानता कम गर्दै, आर्थिक वृद्धिका फाइदाहरू समाजमा निष्पक्ष रूपमा वितरण भएको सुनिश्चित गर्दछ। यसले सबैलाई समान व्यवहार गर्नुको सट्टा उनीहरूको आवश्यकता र परिस्थिति अनुसार व्यवहार गर्ने सिद्धान्तलाई जोड दिन्छ। सामाजिक सन्दर्भहरूमा, समताको उद्देश्य प्रणालीगत असमानता र अवरोधहरूलाई सम्बोधन गर्ने हो जसले निश्चित समूहहरूलाई आर्थिक, सामाजिक र राजनीतिक गतिविधिहरूमा पूर्ण रूपमा सहभागी हुनबाट रोक्छ। यसले जाति, जातीय, लिङ्ग, सामाजिक आर्थिक स्थिति, असक्षमता, वा भौगोलिक स्थान जस्ता कारकहरूमा आधारित ऐतिहासिक र संरचनात्मक कमजोरीहरूलाई पहिचान र सुधार गर्ने प्रयत्न गर्दछ।
समताको लक्ष्य प्राप्त गर्नका लागि समाजमा शिक्षा, स्वास्थ्य सेवा, आवास र रोजगारीका अवसरहरू जस्ता स्रोतहरूमा सबैको पहुँच सुनिश्चित हुनुपर्दछ, जसले गर्दा सबै व्यक्तिहरू फस्टाउन र आफ्नो पूर्ण क्षमतामा समाजमा योगदान गर्न सक्ने गरि थप न्यायपूर्ण र समावेशी समाज निर्माण हुन पुग्दछ।
-
पहुँच (Accessibility)
समावेशी विकासले शिक्षा, स्वास्थ्य सेवा, र वित्त जस्ता अत्यावश्यक सेवाहरूमा समाजका सबै बर्ग समुदायहरुको समान पहुँच स्थापना गर्दै उनीहरुलाई आर्थिक वृद्धिमा सहभागी हुन र योगदान गर्न सशक्त बनाउँछ। यसले समाजमा उपलब्ध आर्थिक अवसर र लाभहरू समाजका सबै वर्गहरू, विशेष गरी सीमान्तकृत वा पिछडिएका समूहहरूका लागि पहुँचयोग्य छन् भन्ने सुनिश्चित गर्दछ। पहुँचमा ध्यान केन्द्रित गरेर रणनैतिक रूपमा समावेशी विकासले असमानता घटाउन, सामाजिक गतिशीलता बढाउन, र सम्पूर्ण जनसंख्यालाई फाइदा हुने दिगो आर्थिक अवसरहरू सिर्जना गर्दछ।
समावेशी विकासमा भौतिक पूर्वाधारमा सुधार गर्ने जस्तै दुर्गम र असुरक्षित समुदायहरूलाई जोड्न यातायात सञ्जाल विस्तार, स्वास्थ्य सेवाहरूमा पहुँच विस्तार, शिक्षा र सीप तालिम कार्यक्रमहरूमा पहुँच बढाउने, कम आय भएका परिवार र साना व्यवसायहरूका लागि बैंकिङ सेवा र लघुवित्तमा पहुँच विस्तार गरेर वित्तीय समावेशीकरणलाई प्रवर्द्धन गरिन्छ।
-
सहभागिता (Participation)
समावेशी विकासले निर्णय प्रक्रियामा समावेशीताको प्रवर्द्धन गर्दै ऐतिहासिक रूपमा सीमान्तकृत वा बहिष्कृत समूहहरूलाई प्रभाव पार्ने आर्थिक नीति र कार्यक्रमहरू निर्माण गर्ने वातावरण बनाउदछ। यसमा आर्थिक निर्णय र विकास प्रक्रियाहरूमा समाजका सबै सदस्यहरूको सक्रिय संलग्नतालाई जोड दिईन्छ।
महिला, अल्पसंख्यक र ग्रामीण समुदायहरू लगायत सीमान्तकृत समूहहरूले उनीहरूलाई प्रभाव पार्ने नीति र कार्यक्रमहरूलाई मूर्तरूप दिन आफ्नो सक्रिय सहभागिता जनाउदछ्न। यो सहभागिता केवल परामर्श मात्र नभई सुशासन, उद्यमशीलता, र सामुदायिक विकास पहलहरूमा अर्थपूर्ण नागरिक संलग्नतामा विस्तार हुन्छ।
-
दिगोपन (Sustainability)
दिगोपनाले वर्तमान र भावी पुस्ताहरूको लागि दीर्घकालीन समृद्धि सुनिश्चित गर्दै, पर्यावरणीय रूपमा दिगो र विपद प्रतिरोधी आर्थिक विकासलाई प्रोत्साहन गर्दछ ।
समावेशी विकासमा दिगोपन भनेको हामीले अहिले गरेका विकास र सुधारहरूले भावी पुस्तालाई पनि फाइदा पुर्याउने कुरा सुनिश्चित गर्नु हो। यसमा साधनहरू बुद्धिमानीपूर्वक प्रयोग गर्ने, वातावरणको संरक्षण गर्ने, र भविष्यका पुस्ताहरूको आवश्यकताहरू पूरा गर्ने क्षमतालाई हानि नगरी आजका आवश्यकताहरू पूरा गर्ने योजनाहरू सुनिश्चित गरिन्छ।
-
सामाजिक एकता (Social Cohesion)
सामाजिक एकताले व्यक्तिको लिङ्ग, जातीय, असक्षमता, वा अन्य अवरोधहरूलाई सम्बोधन गरेर सामाजिक एकतालाई सुदृढ र सामाजिक बहिष्करणलाई कम गर्दछ।
सामाजिक एकता भनेको मानिसहरूलाई एकै ठाउँमा ल्याउने र सबैले अपनत्व र योगदान गर्न सक्छन् भन्ने महसुस गराउनु हो। यो विभिन्न संस्कृति वा आय स्तरहरू जस्तै समाजमा विभिन्न समूहहरू बीच विश्वास र समझदारी निर्माण गर्ने विहङ्गम प्रक्रिया हो। जब समुदायहरू एकजुट हुन्छन् र सबैसँग सम्मिलित र सफल हुने उचित अवसर हुन्छ, यसले एक बलियो र खुसी समाज सिर्जना गर्न मद्दत गर्दछ जहाँ मानिसहरूले एकअर्कालाई सहयोग गर्छन् र साझा लक्ष्यहरूमा काम गर्छन्।
चुनौतीहरु
समावेशी विकासले सामाजिक एकता र स्थायित्व बढाउने भएतापनि यसका विविध चुनौती र जटिलताहरु रहेका छन्।
-
आय असमानता (Income Equality)
समावेशी विकासको एउटा मुख्य बिषय धनी र गरिबबीचको खाडल हो। समग्र आर्थिक विकासको बावजुद, समाजका केही खण्डहरूले आफ्नो जीवनस्तरमा उल्लेखनीय सुधारको अनुभव नगर्न सक्छन्, जसले गर्दा आय असमानता कायम रहन्छ। यसले सामाजिक तनाव बढाउन सक्छ र दीर्घकालीन आर्थिक स्थायित्वमा बाधा पुर्याउन सक्छ।
-
अवसरहरूमा पहुँच (Access to Opportunities)
समावेशी विकासले समाजका सबै सदस्यहरूलाई शिक्षा, स्वास्थ्य सेवा, रोजगारी र वित्तीय सेवाहरूमा समान पहुँच सुनिश्चित गर्नुपर्दछ। यद्यपि, भेदभाव, पूर्वाधारको अभाव र सीमित सामाजिक गतिशीलता जस्ता संरचनात्मक अवरोधहरूले सीमान्तकृत समूहहरूलाई आर्थिक गतिविधिहरूमा पूर्ण रूपमा सहभागी हुन र वृद्धिका अवसरहरूबाट लाभान्वित हुनबाट रोक्न सक्छ।
-
क्षेत्रीय असमानता (Regional Disparities)
प्राय: देशहरुमा शहरी र ग्रामीण क्षेत्रहरू साथै विभिन्न क्षेत्रहरू बीचको विकासमा उल्लेखनीय असमानताहरू रहन्छन। सहरी क्षेत्रहरूले तीव्र आर्थिक वृद्धि र पूर्वाधार विकास गर्न सक्ने भए पनि, ग्रामीण समुदायहरू आधारभूत सेवाहरूमा अपर्याप्त पहुँच, सीमित रोजगारीका अवसरहरू, र कमजोर पूर्वाधार जस्ता चुनौतीहरूको सामना गर्दछन।
-
लैङ्गिक असमानता (Gender Disparities)
समावेशी विकास हासिल गर्न लैङ्गिक असमानतालाई सम्बोधन र महिला सशक्तिकरणलाई प्रबर्द्धन गर्नुपर्दछ। महिलाहरूले प्रायः शिक्षा, रोजगारी र वित्तीय स्रोतहरूको पहुँचमा बाधाहरूको सामना गर्छन्, आर्थिक विकास पहलहरूमा पूर्ण रूपमा सहभागी हुन र लाभान्वित हुने उनीहरूको क्षमता सीमित हुन्छ। समावेशी विकास र दिगो विकासको प्रवर्द्धनका लागि लैङ्गिक विभेद अन्त्य गर्नु आवश्यक छ।
-
पर्यावरणीय दिगोपना (Environmental Sustainability)
समावेशी विकासले भविष्यका पुस्ताहरूका लागि वर्तमान विकास प्रयासहरूले नकारात्मक प्रभाव नल्याओस भनी सुनिश्चित गर्न वातावरणीय दिगोपनलाई पनि ध्यानमा राख्नुपर्छ। प्राकृतिक स्रोतहरूलाई ह्रास गर्ने, प्रदूषणमा योगदान गर्ने वा जलवायु परिवर्तनलाई बढावा दिने आर्थिक गतिविधिहरूले प्रायः वातावरणीय जोखिममा परेका सीमान्तकृत समुदायहरूलाई हानि पुऱ्याउन सक्छ।
-
सुशासन र भ्रष्टाचार (Governance and Corruption)
कमजोर प्रशासनिक संरचना र व्यापक भ्रष्टाचारले सार्वजनिक सेवा र पूर्वाधार विकासका लागि स्रोतसाधनको कमि गराई समावेशी विकास प्रवर्द्धन गर्ने प्रयासलाई कमजोर बनाउन सक्छ। समावेशी विकासमा समाजका सबै पक्षहरूलाई फाइदा पुर्याउने र स्रोतहरू प्रभावकारी र समन्यायिक रूपमा बाँडफाँड गर्ने सुनिश्चित गर्न पारदर्शी र जवाफदेही संस्थाहरू आवश्यक हुन्छन।
निष्कर्ष
यावत बिषयहरूलाई सम्बोधन गरि समावेशी विकासमा अघि बढ्ने वातावरण सिर्जना गर्न तत्कालका आर्थिक नीतिहरू, सामाजिक हस्तक्षेपहरू र संस्थागत सुधारहरू गर्न आवश्यक छ। अवसरहरूमा समान पहुँचको प्रवर्द्धन गरेर, असमानताहरू घटाएर, र दिगो विकास सुनिश्चित गरेर समावेशी विकासलाई प्रोत्साहित प्रवर्द्धित गर्न सकिन्छ।
