नेपाल आयल निगम लिमिटेड, बरिष्ठ सहायक (प्रशासन/लेखा) [परीक्षा मिति: २०८१/१०/१०] (पूर्णांक: ५ )
संघीय शासन प्रणाली यस्तो शासन प्रणाली हो, जहाँ सरकारको शक्ति र अधिकार केन्द्र र स्थानीय सरकारबीच बाँडफाँड गरिएको हुन्छ। यस प्रणालीमा केन्द्र सरकारले राष्ट्रिय तथा अन्तर्राष्ट्रिय मामिलाहरू हेर्ने जिम्मेवारी लिन्छ भने प्रदेश सरकारले आफ्नो क्षेत्रभित्रका स्थानीय आवश्यकता सम्बोधन गर्ने काम गर्दछ। संघीय प्रणालीमा संविधानमै सरकारका विभिन्न तहबीचको शक्ति, अधिकार, र कर्तव्यलाई स्पष्ट रूपमा परिभाषित गरिएको हुन्छ।
संघीय शासन प्रणाली राज्यशक्तिको केन्द्रिय र स्थानीय रूपमा तहगत बाँडफाँड हो जहाँ केन्द्रमा सह-शासन (Shared Rule) अवलम्बन गरिन्छ भने स्थानीय तहमा स्वायत्त शासनको (Self Rule) अभ्यास गरिन्छ। यस प्रणालीको मुख्य उद्देश्य ठूलो भूभाग र विविध जनसंख्या भएको देशलाई समेटेर प्रभावकारी रूपमा शासन संचालन गर्नु हो। संघीय प्रणालीले प्रदेशहरूलाई आ-आफ्ना सांस्कृतिक, भाषिक, र भौगोलिक विशेषताहरूलाई संरक्षण गर्ने स्वतन्त्रता दिन्छ। साथै, यसले स्थानीय विकासलाई प्राथमिकता दिन्छ र स्थानीय तहलाई बलियो बनाउँदै जनताको प्रत्यक्ष सहभागिता सुनिश्चित गर्छ।
संघीय शासन प्रणालीले शक्ति सन्तुलन कायम गर्न सहयोग गर्दछ। यसले न त केन्द्र सरकारलाई धेरै शक्तिशाली बनाउँछ, न त प्रदेश सरकारलाई कमजोर। केन्द्र र प्रदेशबीच कुनै विवाद उत्पन्न भएमा समाधानका लागि स्वतन्त्र संरचनाको व्यवस्था पनि गरिन्छ।
यस प्रणालीले विविधतायुक्त समाजलाई एकतामा बाँधेर समावेशी विकासको आधार तयार पार्छ। शक्ति बाँडफाँड, क्षेत्रीय स्वायत्तता, र संविधानको सर्वोच्चता जस्ता विशेषताहरूले संघीय प्रणालीलाई प्रभावकारी बनाउँछन्। यो प्रणाली ठूला र विविधतायुक्त देशहरूका लागि उपयुक्त मानिन्छ।
संघीय शासन प्रणाली यस्तो शासन प्रणाली हो, जहाँ सरकारको शक्ति र अधिकार केन्द्र र प्रदेश/स्थानीय (अथवा राज्य) सरकारबीच बाँडफाँड गरिएको हुन्छ। यस प्रणालीमा केन्द्र सरकारले राष्ट्रिय तथा अन्तर्राष्ट्रिय मामिलाहरू हेर्ने जिम्मेवारी लिन्छ भने प्रदेश सरकारले आफ्नो क्षेत्रभित्रका स्थानीय आवश्यकता सम्बोधन गर्ने काम गर्दछ। संघीय प्रणालीमा संविधानमै सरकारका विभिन्न तहबीचको शक्ति, अधिकार, र कर्तव्यलाई स्पष्ट रूपमा परिभाषित गरिएको हुन्छ।
संघीय प्रणालीका मुख्य विशेषताहरू निम्नानुसार छन्:
संघीय शासन प्रणालीको प्रमुख विशेषता सार्वभौमसत्ताको बाँडफाँड हो।
राज्य शक्ति र सत्ता बाँडफाँड: संघीय प्रणालीमा सरकारको शक्ति केन्द्र सरकार र प्रदेश सरकारबीच स्पष्ट रूपमा बाँडिन्छ। राज्य शक्ति र सत्तालाई एकल अधिकार र साझा अधिकार एवं अवशिष्ट अधिकारका रूपमा परिभाषित र विभक्त गरिएको हुन्छ।
दुई वा बढी तहका सरकार: यस प्रणालीमा केन्द्र सरकार, प्रदेश सरकार, र कतिपय अवस्थामा स्थानीय सरकार पनि हुन्छ। अर्थात् एउटै देशमा धेरै सरकारहरु हुन्छन। तहगत सरकारहरु सामान्यतया: सहकारिता, समन्वय र सह-अस्तित्वको सिद्धान्तमा आधारित हुन्छन।
संविधानको सर्वोच्चता: सबै सरकारहरूले संविधानलाई पालना गर्नुपर्छ। संविधान नै सबैभन्दा उच्च कानुनी दस्तावेज हो।
क्षेत्रीय स्वायत्तता: प्रदेशहरूलाई आफ्ना क्षेत्रीय आवश्यकता अनुसार स्वतन्त्र रूपमा निर्णय गर्न अधिकार दिइन्छ।
विवाद समाधानका लागि संरचना: केन्द्र र प्रदेश सरकारबीच विवाद भएमा समाधान गर्न विशेष संरचनाको व्यवस्था हुन्छ।
जनताको प्रतिनिधित्व: संघीय प्रणालीले जनतालाई सरकारमा प्रतिनिधित्व गर्ने अवसर दिन्छ। यसले जनताको आवाजलाई सशक्त बनाउँछ।
बहुजातीय र बहुभाषिक विविधताको सम्मान: संघीय प्रणालीले विभिन्न जाति, भाषा, र संस्कृतिलाई सम्मान र संरक्षण प्रदान गर्छ।
स्थानीय विकासलाई प्राथमिकता: स्थानीय सरकारहरूलाई बलियो बनाएर स्थानीय विकासलाई प्राथमिकता दिइन्छ।
आफ्नो नियम बनाउने अधिकार: प्रदेशहरूले आफ्ना आवश्यकता अनुसार कानुन र नियम बनाउन सक्छन्।
आर्थिक स्रोतको बाँडफाँड: आर्थिक स्रोतहरू केन्द्र र प्रदेशबीच न्यायपूर्ण रूपमा बाँडिन्छ।
शक्ति सन्तुलन: संघीय प्रणालीले शक्ति सन्तुलन कायम गर्न मद्दत गर्छ। न त केन्द्र सरकार धेरै बलियो हुन्छ, न त प्रदेश सरकार।
जवाफदेहिताको सुनिश्चितता: संघीय प्रणालीमा सरकारहरू जनताप्रति उत्तरदायी रहन्छन्।
प्राकृतिक स्रोतको उपयोग: प्रदेशहरूले आफ्नो क्षेत्रमा उपलब्ध प्राकृतिक स्रोतहरूको सदुपयोग गर्न पाउँछन्।
आर्थिक सामाजिक समावेशीता र समानता: संघीय प्रणालीले विभेद र असमानता हटाई सबै समुदाय र क्षेत्रलाई समेट्ने प्रयास गर्छ। यसले समान विकासको सम्भावना बढाउँछ।
यसरी, संघीय शासन प्रणालीले विविधता र एकतालाई समेटेर राज्य संचालन गर्ने वातावरण तयार पार्छ। यसले केन्द्र, प्रदेश, र स्थानीय तहमा प्रभावकारी समन्वय गर्दै देशको समग्र विकासमा टेवा पुर्याउँछ।
