उपसचिव वा सो सरह (प्राविधिक), परीक्षा मिति: २०७३/०९/०३ (५)
विकास प्रशासन
विकास प्रशासन भन्नाले राष्ट्र वा क्षेत्रबिशेषको आर्थिक वृद्धि, सामाजिक प्रगति र पूर्वाधार विकासलाई प्रवर्द्धन गर्न सरकार र संस्थाहरूले प्रयोग गर्ने प्रक्रिया, संरचना र रणनीतिहरूलाई जनाउँछ। यसले जनताको जीवनस्तरमा सुधार ल्याउने र दिगो विकासलाई बढावा दिने नीति तथा कार्यक्रमहरूको योजना, कार्यान्वयन र मूल्याङ्कनलाई समेट्छ।
द्वितीय बिश्वयुद्द पश्चात उपनिवेशबाट स्वतन्त्र भएका मुलुकहरुमा परम्परागत रूपको प्रशासनले विकासको माग र आवश्यकता पुरा गर्न नसकेपछि तत् मुलुकहरुमा विकासलाई द्रुत गति दिन तथा युद्धपश्चातको पुनर्निर्माण र गरिवी व्यवस्थापन गर्न संकल्पित नविन कार्यमुखी, परिणाममुखी, गतिशील, नवप्रवर्तनमुखी प्रशासन नै विकास प्रशासन हो।
विकास प्रशासनका चुनौतीहरू
विकास प्रशासनलाई परम्परागत प्रशासनबाट फरक हुन नसकेको, कार्यमुखी एवं नतिजामुखी हुन नसकेको, जनसहभागिताको अपर्याप्तता, नयाँ सार्वजनिक व्यवस्थापनकै सैद्धान्तिक चुनौती, बिश्वब्यापीकरणले ल्याएको समस्या, वर्तमान परिवेशमा सरकारको फेरिएको भूमिकाले ल्याएको चुनौती,पहिलो बिश्वबाट तेश्रो विश्वमा थोपरिएको, समाजको शक्ति संरचना पुरानो ढाँचाको भएकोले सिर्जित समस्या, राजनैतिक र प्रशासनिक प्रतिवद्धताको कमि आदि विषयहरुमा आलोचना गरिन्छ र यसकै सेरोफेरोमा विकास प्रशासनमा अनेकन चुनौतिहरु देखापरेका छन्।
विकास प्रशासनका चुनौतीहरूलाई निम्नानुसार वर्गीकरण गर्न सकिन्छ।
१) संरचनात्मक चुनौती
- कर्मचारीतन्त्रको अक्षमता: परम्परागत कर्मचारीतन्त्रको कठोर श्रेणीबद्ध संरचना र लालफिताशाही (कुनै सरकारी कार्य गर्न अत्यधिक/अनावश्यक नियमहरू र कागजी प्रशासनिक प्रक्रियाहरू पार गर्नुपर्ने) ले (Rigid hierarchical structures and red tapism) कुनै पनि निर्णय, योजना वा काम सम्पन्न गर्न ढिलाई हुने गर्दछ।
- समन्वयको अभाव: विभिन्न सरकारी विभाग र निकायहरू बीचको कमजोर समन्वयले काममा दोहोरोपन र दुरुपयोग हुने सम्भावना हुन्छ।
- विकेन्द्रीकरणका समस्या: स्थानीय तहको कमजोर संरचना र तल्लो तहमा स्वायत्तताको अभावले प्रभावकारी निर्णय कार्यान्वयनलाई सीमित गर्छ।
२) प्रक्रियागत चुनौती
- जटिल प्रक्रिया: लामो र बोझिल प्रशासनिक प्रक्रियाहरूले (cumbersome administrative processes ) सहभागिता र प्रगतिलाई (participation and progress) निरुत्साहित गर्छ।
- भ्रष्टाचार र नातावाद: सार्वजनिक स्रोतको दुरुपयोग र पक्षपातले विश्वासलाई कमजोर बनाउँछ र दक्षता घटाउँछ (reduce efficiency)।
- नीतिगत खाडल: अपर्याप्त वा खराब निर्माण गरिएका नीतिहरूले जनसंख्याको वास्तविक आवश्यकतालाई सम्बोधन गर्न असफल हुन्छन्।
३) वित्तीय चुनौती
- स्रोतको सिमितता: अपर्याप्त बजेट विनियोजन र विदेशी सहायतामा अत्यधिक निर्भरताले विकास कार्यक्रमहरूको दायरालाई सीमित पार्छ।
- स्रोतको अव्यवस्थित उपयोग: कमजोर वित्तीय व्यवस्थापन र चुहावटले लगानीको प्रतिफललाई कम गर्छ।
- ऋण निर्भरता: विकास परियोजनाहरूको लागि ऋणमा अत्यधिक निर्भरताले राष्ट्रिय ऋणको बोझ बढाउँछ।
४) सामाजिक चुनौती
- परिवर्तनको प्रतिरोध: सांस्कृतिक र सामाजिक मान्यताहरूले आधुनिक विकास अभ्यासहरूको प्रतिरोध गर्न सक्छ।
- जनसंख्या वृद्धि: द्रुत जनसंख्या वृद्धिले स्रोत र पूर्वाधारमा कमि हुनसक्छ।
- असमानता: आय, शिक्षा र स्वास्थ्य सेवामा असमानताले समावेशी विकासमा बाधा पुर्याउँछ।
५) प्रविधि र ज्ञानको सिमिताता
- दक्ष जनशक्तिको अभाव: प्रशिक्षित र व्यावसायिक व्यक्तिहरुको अभावले कार्यक्रम कार्यान्वयनलाई सीमित गर्छ।
- डिजिटल डिभाइड: प्रविधिमा असमान पहुँचले ग्रामीण र सीमान्तकृत क्षेत्रहरूमा विकासमा बाधाहरू खडा गर्छ।
- नवप्रवर्तनको ढिलो ग्रहण: नयाँ प्रविधिहरू अपनाउने प्रतिरोधले प्रगतिमा ढिलाइ गर्छ।
६) राजनीतिक चुनौतीहरू
- राजनीतिक अस्थिरता: नेतृत्वमा बारम्बार परिवर्तनले दीर्घकालीन विकास योजनाहरूलाई बाधा पुर्याउँछ।
- कमजोर राजनीतिक इच्छाशक्ति: विकासलाई प्राथमिकता दिने राजनीतिक नेताहरूको प्रतिबद्धताको अभाव देखिन्छ।
- द्वन्द्व र सुरक्षा मुद्दाहरू: सशस्त्र द्वन्द्व र केही क्षेत्रहरूमा असुरक्षाले विकास प्रयासहरूलाई बाधा पुर्याउँछ।
७) वातावरणीय चुनौतीहरू
- जलवायु परिवर्तन: जलवायु परिवर्तनका प्रतिकूल प्रभावहरू, जस्तै प्राकृतिक प्रकोप, ले विकास परियोजनाहरूलाई प्रभाव पार्दछ।
- स्रोतको कमी: प्राकृतिक स्रोतहरूको अत्यधिक दोहनले दिगोपनलाई खतरामा पार्छ।
- वातावरणीय ह्रास: प्रदूषण र वन फँडानीले पारिस्थितिक सन्तुलन र विकास लक्ष्यहरूमा प्रभाव पार्दछन।
यस्ता विकास प्रशासनका चुनौतिहरूलाई सम्बोधन गर्न संस्थाको सुदृढीकरण, पारदर्शिता वृद्धि, जनसहभागिता अभिवृद्धि गर्ने र नवीन प्रविधिहरू ग्रहण गर्ने लगायतका बहुआयामिक दृष्टिकोण चाहिन्छ। दिगो र समतामूलक विकास सुनिश्चित गर्न प्रतिबद्ध समावेशी रणनीतिले विकास प्रशासनका चुनौतिहरूलाई सफलतापुर्वक समाधान गर्न मद्धत गर्दछन।
