सकारात्मक विभेद र आरक्षण बीचको फरक औँल्याउनुहोस।

उपसचिव वा सो सरह (प्राविधिक), परीक्षा मिति: २०७३/०९/२३ (५)

सकारात्मक विभेदले समतामूलक समाज स्थापना गरि सारवान समानता प्राप्त गर्न समाजमा पछि पारिएका वा कम प्रतिनिधित्व भएका व्यक्ति वा समूहहरूलाई राज्यप्रदत्त सेवा, सुबिधा, नीति निर्माणमा सक्रिय सहभागि गराउने र समान अवसर र पहुँच दिने नीति वा कार्यहरूलाई जनाउँछ। यसले शताब्दियौं देखि बन्चितिमा पारिएका व्यक्ति वा समूहहरूका हितमा प्रणालीगत असमानताहरूलाई सम्बोधन गर्ने र रोजगारी, शिक्षा, वा सामाजिक कार्यक्रमहरूमा प्राथमिकता दिएर समान अवसरहरू प्रदान गर्ने लक्ष्य राख्छ।

सकारात्मक विभेदको प्रमुख लक्ष्य ऐतिहासिक वा संरचनात्मक क्षतिको क्षतिपूर्ति मार्फत समाजका सबै जातजातिहरुले रोजगारी, शिक्षा, वा सामाजिक कार्यक्रमहरूमा समान रूपले भाग लिन सक्ने वातावरण निर्माण गर्नु हो। बन्चितिमा परेका समुदायलाई बिशेष सुबिधा प्रदान गरेर समाजका अन्य सापेक्षिक सबल समुदायहरुको औसत स्थितिमा पुर्याउनु सकारात्मक विभेदको प्रमुख उद्देश्य हो। सबलीकरण (Strengthening), सशक्तिकरण (Empowerment), मुलप्रवाहीकरण (Mainstreaming) र क्षमता वृद्धि (Capacity Growth) सकारात्मक विभेदका महत्वपूर्ण औजारहरु हुन्।

आरक्षण एउटा नीतिगत संयन्त्र हो जसले शैक्षिक संस्थाहरू/जागिरमा बिशेष संरक्षण प्रदान गर्दै निश्चित कोटा, वा राजनीतिक प्रतिनिधित्व (विशिष्ट समूह), जस्तै अल्पसंख्यकहरू, सीमान्तकृत समुदायहरू, वा पिछडिएका जातिहरूलाईअवसरहरूको निश्चित प्रतिशत छुट्याउँछ । सामाजिक न्याय प्रवर्द्धन गर्दै आरक्षणले राज्यको मुलप्रवाहमा आउन नसकेका समुदाय, बर्ग, जातजाति, क्षेत्र, लिङ्ग आदि (सिमित) सहभागीहरुले मात्र प्रतिष्पर्धा गर्न पाउने व्यवस्था गरि उनीहरुको राज्यप्रदत्त विभिन्न अवसरहरुमा संलग्नता/सहभागिता वृद्धिको लक्ष्य राखेको हुन्छ ।

आरक्षण विभिन्न क्षेत्रहरूमा यी समूहहरूको समावेशीकरण र प्रतिनिधित्व सुनिश्चित गर्ने उद्देश्यले कानुनी र संरचित प्रणाली हो।

संक्षेपमा, सकारात्मक विभेद एक फराकिलो अवधारणा हो जसको उद्देश्य खेल मैदानलाई समतल बनाउनको लागि हो, जबकि आरक्षण निश्चित कोटाहरूमा केन्द्रित एक संकुचित तथापी विशिष्ट नीति उपकरण हो।